Ανυπεράσπιστοι έρωτες

Το Δεκαήμερο του Βοκκάκκιου εμπνέει τους Προραφαηλίτες

Η Αδελφότητα των Προραφαηλιτών, όπως οι ίδιοι ονομάζονται και υπογράφουν τα έργα τους με τα αρχικά PRB ( Pre-Raphaelite Brotherhood ), υπήρξε μια κλειστή εταιρεία Άγγλων ζωγράφων, ποιητών και κριτικών που συστήθηκε στο Λονδίνο το 1848 από τους νεαρούς καλλιτέχνες William Holman Hunt (1827-1910), John Everett Millais (1829-1899) και Dante Gabriel Rossetti (1828-1882), με ορμητική διάθεση καλλιτεχνικής και ηθικής ανανέωσης, στον απόηχο των επαναστατικών κινημάτων της ηπειρωτικής Ευρώπης. Στον αρχικό πυρήνα προστέθηκαν ο αδελφός του Rossetti, συγγραφέας και κριτικός William Michael Rossetti (1829-1919), ο κριτικός Frederic George Stephens (1828-1907), ο ζωγράφος James Collinson (1825-1881), ο ποιητής και γλύπτης Thomas Woolner (1825-1892), ο ζωγράφος και σχεδιαστής Ford Madox Brown (1821-1893), ο οποίος προτίμησε να μείνει ανεξάρτητος, οι ζωγράφοι Arthur Hughes (1831-1915), Eduard Burne - Jones(1833-1898) και ο William Morris (1834-1896). Οι γυναίκες καλλιτέχνιδες και μοντέλα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή και στην τέχνη των Προραφαηλιτών, η αδελφή των Rossetti Christina (1830-1894), η Elizabeth Siddal (1829-1862), η Jane Morris (1839-1914), η φωτογράφος Julia Margaret Cameron (1815-1879), καθώς και οι Ελληνίδες Μαρία Σπάρταλη- Stillman (1844-1927), η Μαρία Κασσαβέτη και Μαρία Ζαμπάκο. Ο John Ruskin (1819-1900) υπήρξε ο υποστηρικτής και θεωρητικός της ζωγραφικής των Προραφαηλιτών.

΄Οπως οι Γερμανοί Ναζαρηνοί, αναζητούν στην τέχνη την απλότητα και την ειλικρίνεια που έχει τη δύναμη να ξορκίζει τους εφιάλτες του σύγχρονου πολιτισμού και με την επιδίωξη του πριμιτιβισμού γίνονται πρωτοπόροι των αναζητήσεων της μοντέρνας τέχνης. Οι Προραφαηλίτες εμπνέονται τις πολύπλοκες συνθέσεις τους από το ιταλικό Quattrocento και τους Φλαμανδούς της ίδιας περιόδου και καταγράφουν σχολαστικά τη φύση. Με μια ιδιαίτερη τεχνική προσδίδουν διαφάνεια και λαμπρότητα στα χρώματά τους, ενώ σε κάποια έργα τους παρατηρούνται αναλογίες με έργα συγχρόνων τους ρεαλιστών ζωγράφων.

Οι Προραφαηλίτες, γοητευμένοι από τις ρομαντικές φαντασιώσεις, ανακαλύπτουν στον ύστερο Μεσαίωνα και στις Γραφές εικονογραφικά θέματα και εντρυφούν στην αισθητικοποίηση και στην εξιδανίκευση σκηνών που προέρχονται έμμεσα από τα έργα των τριών μεγάλων Φλωρεντινών, του Πετράρχη, του Δάντη και του Βοκκάκκιου.
Το Δεκαήμερο (1349-1353) του Βοκκάκκιου, συλλογή εκατό σύντομων διηγήσεων, γραμμένων στην ιταλική γλώσσα, με δραματικές ερωτικές ιστορίες, κατέχει ξεχωριστή θέση στις προτιμήσεις τους.

Το χρονικό πλαίσιο των διηγήσεων είναι η εποχή της επιδημίας πανούκλας που έπληξε τη Φλωρεντία μεταξύ 1347-1349. Δέκα νεαροί, επτά γυναίκες και τρεις άντρες, συναντιούνται στη Santa Maria Novella και καταφεύγουν στην εξοχή. Με τις δέκα ιστορίες που αφηγούνται τα δέκα πρόσωπα επί δέκα μέρες, παράγεται ένα σύνολο εκατό διηγήσεων και ο αριθμός δέκα που κυριαρχεί στο έργο του δίνει και τον τίτλο. Ο Βοκκάκκιος στο Δεκαήμερο παρέχει μια εικόνα της νέας αστικής τάξης της εποχής του, αναδεικνύει το θέμα του αυλικού έρωτα και προβάλλει ιδιαίτερα τον κόσμο των γυναικών.

Από τους σημαντικότερους ΄Αγγλους ρομαντικούς ποιητές, ο John Keats (1795-1821), εμπνέεται από το Δεκαήμερο και με τα ποιήματά του εμπνέει τους Προραφαηλίτες.

Στην πρώτη έκθεση της Αδελφότητας το 1849, ο Millais εξέθεσε την Ισαβέλλα(1848 -1849), (εικ.1), το πρώτο έργο ενδεικτικό της προραφαηλιτικής τεχνοτροπίας, το οποίο συνοδευόταν από τους στίχους της πρώτης και της εικοστής πρώτης στροφής του ποιήματος του Keats, Ισαβέλλα ή η γλάστρα με τον βασιλικό (Isabella : or The Pot of Basil, 1820), έμμετρης παραλλαγής της πέμπτης νουβέλας της τέταρτης μέρας από το Δεκαήμερο του Βοκκάκκιου.

1. John Everett Millais, Ισαβέλλα, 1899, ελαιογραφία σε μουσαμά, 103 x 142 εκ. Walker Art Gallery, Liverpool.

Ο Millais επιλέγει τη σκηνή του γεύματος για να συμπυκνώσει τη δράση και να δηλώσει, με πολλούς συμβολισμούς, την αναμενόμενη τραγική λύση του δράματος. Οι υπαινιγμοί είναι σαφείς: οι δώδεκα συνδαιτημόνες παραπέμπουν στον Μυστικό Δείπνο, το σκυλί, έμβλημα πίστης, απωθείται από τον κακό αδελφό, το κόκκινο κρασί στο κρυστάλλινο ποτήρι είναι το αίμα της θυσίας του Λορέντζο. Η σχέση μεταξύ θρησκείας και έρωτα, επιθυμίας και απώθησης είναι κοινοί τόποι στις εικονογραφημένες ιστορίες των Προραφαηλιτών που εξιδανικεύονται καθώς παρουσιάζονται ετεροχρονισμένα σε περιβάλλοντα και μεταμφιέσεις άλλων εποχών.

Η δραματική συνέχεια της ιστορίας του ποιήματος του Keats εικονογραφείται δέκα χρόνια αργότερα σε έργο του Hunt, H Ισαβέλλα και η γλάστρα με τον βασιλικό (1868), (εικ.2). Η ηρωίδα έχει μετατρέψει το δωμάτιό της σε χώρο λατρείας του νεκρού αγαπημένου της, του οποίου το κεφάλι έχει θάψει στη γλάστρα με βασιλικό που αγκαλιάζει.

2. William Holman Hunt, Η Ισαβέλλα και η γλάστρα με τον βασιλικό, 1868, ελαιογραφία σε μουσαμά, 187x 116 εκ. Laing Art Gallery, Newcastle upon Tyne.

Από το έργο του Hunt εμπνεύστηκε ένας όψιμος Προραφαηλίτης, ο John William Waterhouse (1849-1917) και η Ισαβέλλα (1907), (εικ. 3) του αποτελεί παραλλαγή του ομώνυμου πίνακα του Hunt. O Waterhouse εμπνεύστηκε κι από άλλους πίνακες των Προραφαηλιτών, αλλά έδωσε και μια πρωτότυπη σκηνή, όπου παρουσιάζονται οι πρωταγωνιστές του Δεκαήμερου (1916), (εικ. 4), στο ειδυλλιακό τοπίο ενός καταπράσινου και ολάνθιστου κήπου.

3. John William Waterhouse, Η Ισαβέλλα και η γλάστρα με τον βασιλικό, 1907, ελαιογραφία σε μουσαμά, 74 x 105 εκ. Iδιωτική συλλογή.

4. John William Waterhouse, Δεκαήμερον, 1916, ελαιογραφία σε μουσαμά, 61 x 91 εκ. Lady Lever Art Gallery, Liverpool.

Από τους άλλους Προραφαηλίτες, ο Dante Gabriel Rossetti ζωγραφίζει την Bocca Baciata (1859), (εικ.5), εμπνευσμένη από το επιμύθιο της έβδομης νουβέλας της δεύτερης μέρας (στίχος 122) : Bocca bacciata non perde ventura, anzi rinuova come fa la luna ( χείλια φιλημένα δεν χάνουν στάλα από τη χάρη, συνεχώς ανανεώνονται, όπως το φεγγάρι).

5. Dante Gabriel Rossetti, Bocca baciata, 1859, ελαιογραφία σε μουσαμά, Museum of Fine Arts, Boston.

Με την επιλογή της χιλιοφιλημένης Alatiel της διήγησης ο Rossetti παραπέμπει, ίσως, στην ίδια την Αδελφότητα, με τις πολλαπλές ερωτικές διασταυρώσεις.

Τα χαρακτηριστικά των γυναικείων προραφαηλιτικών μοντέλων, πλούσια κόκκινα μαλλιά, ρεμβάζοντα μάτια, σαρκώδη χείλη, υπερθυρεοϊδικοί λαιμοί , εκλεπτυσμένα δάχτυλα, εξεζητημένες στάσεις που αποπνέουν αισθησιασμό, είχαν προκαλέσει στην εποχή τους ποικίλα σχόλια.

Οι Προραφαηλίτες παρουσιάζουν ανάλογη εμμονή στις αναπαραστάσεις ορισμένου τύπου γυναικείας ομορφιάς με εκείνην που χαρακτήριζε τους μεγάλους Φλωρεντινούς στην περιγραφή των Donne Angelicate, της Βεατρίκης από τον Δάντη, της Λάουρας από τον Πετράρχη, της Φιαμμέττα από τον Βοκκάκκιο.

Η μούσα του Βοκκάκκιου εικονίζεται από τον Rossetti στο ΄Οραμα της Fiammetta (1878), (εικ.6), ένα από τα διπλά έργα που συνόδευαν τα ποιήματά του Ballads and Sonnets (1861). Ως μοντέλο για τη μορφή της Fiammetta πόζαρε η ελληνικής καταγωγής Μαρία Σπάρταλη-Stillman, της οποίας η ομορφιά υπήρξε φημισμένη και καθιερώθηκε ως ο τύπος της ιδανικής προραφαηλιτικής καλλονής. Η Σπάρταλη δεν υπήρξε μόνο μοντέλο Προραφαηλιτών ζωγράφων και της φωτογράφου Julia Margaret Cameron, αλλά και η ίδια μαθήτευσε στον Ford Μadox Brown και θεωρείται η καλύτερη από τις γυναίκες ζωγράφους της ομάδας. Στον πίνακά της Madonna degli Scrovigni (1884) επαναλαμβάνει πολλά από τα στοιχεία του έργου του Rossetti.

6. Dante Gabriel Rossetti, Το όραμα της Fiammetta, 1878, ελαιογραφία σε μουσαμά, 140 x 91 εκ. Συλλογή Andrew Lloyd Webber.

Ο μαγικός κήπος του Messer Ansaldo (1889), (εικ.7), της Σπάρταλη εικονογραφεί την πέμπτη ιστορία της δέκατης μέρας του Δεκαήμερου. Σύμφωνα με την κριτική της εποχής, «είναι μια γεμάτη φαντασία εικονογράφηση του Δεκαήμερου [και] περιέχει χαριτωμένες φιγούρες και παραξενιές…».

7. Μαρία Σπάρταλη – Stillman, Ο μαγικός κήπος του Messer Ansaldo, 1889, υδατογραφία, 76 x 102 εκ. Pre-Raphaelite Trust, Λονδίνο.

Ο χρόνος απέδειξε τη δύναμη της πένας και του λόγου του Βοκκάκκιου που εξακολουθεί, μετά από επτά αιώνες, να είναι επίκαιρος και να επανατροφοδοτεί την πένα και τον θεωρητικό λόγο όχι μόνον των ιστορικών και κριτικών της λογοτεχνίας αλλά και των ιστορικών και κριτικών της τέχνης και των κινηματογραφιστών.

Ευθυμία Γεωργιάδου-Κούντουρα

Αναπλ. Καθ. Ιστορίας της Τέχνης

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης